چاه زمزم
«زمزم» چاهی است که در کنار کعبه و در جنوب مقام ابراهیم در مقابل ضلع حجرالاسود و در فاصله ۲۱ متری آن قرار دارد. پیدایش این چاه به روزگار حضرت ابراهیم علیه‌السلام و ماجرای رها کردن اسماعیل و هاجر در بیابان مربوط می شود. چاه زمزم به نامهای دیگری مانند «چاه اسماعیل»، «حفیرة عبدالمطلب»، «شفاء سقم»، «عافیه»، «میمونه»، «طعم»، «برکه»، «بره» و... شناخته می شود. در گذشته، این چاه آب مکه را تأمین می کرد؛ گرچه بعدها چاههای دیگری نیز در مکه و اطراف آن ایجاد شد.
اهمیت چاه زمزم
عربها برای این چاه تقدس بسیار قائل بودند و حتی گویند که ساسان بن بابکان جد سلسله ساسانی نیز از این چاه آب نوشیده است! وجود این چاه و اهمیت آن برای مردم مکه باعث شد تا در قریش منصب سقایت به وجود آید. این منصب در اوان ظهور اسلام، در دست عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله بود. گفته شده که در جاهلیت مدت زمانی این چاه پر شده بود و سپس عبدالمطلب آن را از نو گشود. از آن زمان تا به امروز این چاه مورد استفاده قرار می گیرد، گرچه هر از گاهی آب آن پایین و بالا می شود.
در روایات اهل بیت علیهم السلام، نوشیدن از آب زمزم سفارش شده و همه مسلمانان به متبرک بودن آن باور دارند. اکنون دولت سعودی نیز ظرفهایی از آب زمزم را به عنوان هدیه در اختیار حجاج قرار می دهد.
تاریخچه چاه زمزم
پیدایش این چاه به روزگار حضرت ابراهیم علیه‌السلام بازمی‌گردد. چون ذخیره آب و غذا به پایان رسید، هاجر محل اقامت خود را رها کرد و میان دو کوه صفا و مروه از این سو بدان سو دوید تا مگر آبی بیابد. بعد از هفت بار تلاش ناامید به سوی اسماعیل بازگشت؛ در حالی که اسماعیل با پاهای خود به زمین می‌زد، ناگهان آب از زیر پای اسماعیل جوشید و چاه زمزم نمایان شد. هاجر از این بیم که مبادا تا آوردن مشک این آب از میان برود، بر گرد آن با خاک حصاری ساخت. هم‌چنان که گفته می‌شود پس از این که آب از چشمه جوشید ابراهیم علیه‌السلام چاه را حفر کرد.
هنگامی که بنی عباس سقایت را حق خانوادگی خویش می دانستند، قبه ای بر روی زمزم ساختند که قرنها برپا بود و بازسازی می شد. در طرح توسعه ای که در عهد سعودی ها به اجرا درآمد، در کنار تخریب قبه مقام ابراهیم، ساختمانی نیز که بر چاه زمزم بود، خراب شد و تنها پلکانی برای رفتن به زیرزمین و استفاده از آب نصب گردید. به علاوه، آب زمزم به وسیله لوله کشی به خارج از مسجدالحرام انتقال داده شد.
مشخصات بنا
چاه زمزم یکی از برجسته‌ترین آثار مسجدالحرام است که در اعماق آن سه چشمه قرار دارد. چشمه‌ای در جوار زاویه حجرالاسود، چشمه‌ای در جوار کوه ابوقبیس و صفا و چشمه‌ای مقابل مروه وجود دارد. چاه زمزم همچنین دو حوضچه داشت؛ یکی از آن‌ها میان چاه و زاویه حجرالاسود قرار دارد؛ که از آن آب نوشیده می‌شود؛ و دومی در پشت آن قرار دارد و دارای مجرایی است که آب از طریق آن از باب صفا خارج می‌شود. به طوری که مردم برای وضو از آن استفاده می‌کنند و آب اضافه به چاه می‌ریزد که روی آن دریچه‌ای قرار ندارد. محل آبیاری میان زاویه حجرالاسود و زمزم و آنچه که به منطقه صفا ملحق می‌شود قرار داشت.
در اوایل قرن نهم هجری بنای چهارگوشی به ضلع ۵/۲۵ متر روی چاه قرار گرفت و با سنگ مرمر پوشانده شد. این بنا از دو طبقه ساخته شده است: در طبقه اول آن خدمه چاه و در طبقه دوم آن خدمه‌ای از متولیان قرار دارد. برای استحمام در قسمت بالای آن بایستی از یک پلکان چوبی بالا رفت. عمق آن ۴۳ متر بوده به وسیله یک گنبد ظریف و خوش منظر احاطه شده است. در آن نه حوضچه که از آب چاه برای وضو پر شده‌اند قرار دارد. در دیواری که مقابل کعبه قرار دارد دریچه‌هایی وجود دارد. بالای چاه سرایی به نام «مقام شافعی» ساخته شده است که در آن محل رئیس مؤذنان حرم اذان می‌گوید و پس از او بقیه مؤذنان اذان را دوباره بازگو می‌کنند. در جریان توسعه و نوسازی حرم در دوران خاندان سعودی این مقام برچیده شد و تکرار اذان نیز لغو شد و از آن پس اذان به صورت انفرادی سر داده می‌شود.
منابع
- مرآة الحرمین، ج۱، ص۲۵۵.
- اخبار مکة، الفاکهی، ج۴، ص۱۰۰.
- الحجاز فی صدرالاسلام، د.أحمد العلی، ص۶۰۴.
- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، ج۴، ص۱۳۸.
- معجم مااستعجم، ج۲، ص۷۰۰.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان.
آرشیو عکس و تصویر